ماده ۶۰۸ قانون مجازات اسلامی

ماده ۶۰۸ قانون مجازات اسلامی یکی از مهم ترین مواد قانونی در زمینه حفظ کرامت و حیثیت افراد است که به جرم توهین ساده می پردازد و هرگونه فحاشی و استعمال الفاظ رکیک را که موجب حد قذف نباشد، مستوجب جزای نقدی درجه شش می داند. این ماده با تعیین چارچوبی مشخص برای مقابله با هتک حرمت و اهانت به اشخاص، نقش حیاتی در صیانت از حقوق شهروندی و برقراری نظم اجتماعی ایفا می کند. شناخت دقیق این ماده، عناصر تشکیل دهنده جرم توهین، مجازات های مربوطه و رویه های قضایی آن، نه تنها برای حقوقدانان و وکلای دادگستری ضروری است، بلکه برای عموم جامعه نیز در راستای آگاهی از حقوق خود و پیشگیری از ارتکاب جرایم مشابه، از اهمیت بالایی برخوردار است. در ادامه به تشریح جامع و دقیق این ماده قانونی و ابعاد مختلف آن خواهیم پرداخت.

متن و شأن نزول ماده ۶۰۸ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات)

یکی از اساسی ترین مبانی هر تحلیل حقوقی، دسترسی به متن دقیق قانون است. ماده ۶۰۸ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات و مجازات های بازدارنده) که به توهین ساده اختصاص دارد، از جمله مواد پرکاربرد در دعاوی کیفری است. این ماده در تاریخ ۱۳۹۹/۰۲/۲۳ اصلاح شده و متن نهایی آن به شرح زیر است:

«توهین به افراد از قبیل فحاشی و استعمال الفاظ رکیک چنانچه موجب حد قذف نباشد، مستوجب جزای نقدی درجه شش خواهد بود.»

این ماده بخشی از کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی است که به «تعزیرات و مجازات های بازدارنده» اختصاص دارد. «تعزیر» در فقه اسلامی به مجازات هایی گفته می شود که نوع و میزان آن به اختیار حاکم شرع یا قانونگذار است و هدف از آن بازدارندگی و اصلاح مجرم است. برخلاف «حدود» که مجازات های آن شرعاً تعیین شده و ثابت است، تعزیرات انعطاف پذیرتر بوده و متناسب با شرایط جرم و مجرم می تواند تغییر کند. ماده ۶۰۸ نیز در همین چارچوب قرار می گیرد و با تعیین جزای نقدی درجه شش، به نوعی از مجازات تعزیری اشاره دارد که میزان آن در قانون تعیین شده است.

پیش از اصلاحات سال ۱۳۹۹، مجازات این جرم یک تا سه ماه حبس و تا ۷۴ ضربه شلاق یا یک تا پنجاه هزار ریال جزای نقدی بود. این تغییرات، نشان دهنده رویکردی جدید در سیاست کیفری کشور است که به سمت حبس زدایی و جایگزینی مجازات های سالب آزادی با مجازات های نقدی و سایر مجازات های جایگزین تمایل دارد. هدف از این اصلاحات، کاهش جمعیت زندان ها، متناسب سازی مجازات با جرم و افزایش کارایی نظام عدالت کیفری بوده است. این تحول، ماده ۶۰۸ را به جرمی با مجازات صرفاً جزای نقدی تبدیل کرده که رسیدگی به آن را نیز تا حدی ساده تر می سازد، چرا که بار اثباتی و پیچیدگی های مرتبط با حبس را ندارد و عموماً در صلاحیت دادگاه های کیفری ۲ قرار می گیرد.

شرح و تفسیر حقوقی ماده ۶۰۸ – عناصر تشکیل دهنده جرم توهین

برای فهم دقیق جرم توهین ساده، تحلیل عناصر سه گانه تشکیل دهنده آن از منظر حقوق جزا ضروری است. این عناصر شامل عنصر قانونی، عنصر مادی و عنصر معنوی هستند که هر یک نقش مهمی در احراز وقوع جرم ایفا می کنند.

عنصر قانونی

عنصر قانونی جرم توهین، به صراحت در متن ماده ۶۰۸ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات) بیان شده است. این ماده مبنای قانونی برای جرم انگاری توهین به افراد و تعیین مجازات برای آن است. علاوه بر این، قانون استفساریه نسبت به کلمه اهانت، توهین و یا هتک حرمت مندرج در مقررات جزایی مصوب سال ۱۳۷۹ نیز در تفسیر و توسعه دامنه شمول این ماده نقش بسزایی دارد. این قانون استفساریه به صراحت بیان می دارد که منظور قانونگذار از عبارات مذکور، شامل «توهین رفتاری» نیز می شود که در ادامه به تفصیل توضیح داده خواهد شد.

عنصر مادی

عنصر مادی جرم توهین، همان رفتار مجرمانه ای است که توسط مرتکب انجام می شود و شامل افعال یا اقوالی است که عرفاً توهین آمیز تلقی می شوند.

افعال یا اقوال توهین آمیز

ماده ۶۰۸ به صراحت به «فحاشی و استعمال الفاظ رکیک» اشاره می کند. این عبارات مصادیق بارز توهین کلامی هستند. فحاشی به معنای بکار بردن کلمات زشت و زننده است که حیثیت و آبروی فرد را نشانه می گیرد. الفاظ رکیک نیز کلماتی هستند که از نظر عرف جامعه ناپسند و سخیف تلقی می شوند و موجب تحقیر مخاطب می گردند. اما دامنه توهین تنها به الفاظ محدود نمی شود.

• توهین رفتاری: همانطور که اشاره شد، با تصویب قانون استفساریه سال ۱۳۷۹، توهین رفتاری نیز در شمول ماده ۶۰۸ قرار گرفت. این بدان معناست که حرکات، اشارات و سایر اعمالی که عرفاً توهین آمیز تلقی شوند، می توانند مصداق جرم توهین باشند. برای مثال، آب دهان انداختن به سوی کسی، نشان دادن انگشت به شیوه توهین آمیز، یا هر حرکت دیگری که هدف آن تحقیر و خوار شمردن طرف مقابل باشد، در صورت احراز سایر شرایط، می تواند جرم توهین محسوب شود.
• نقش عرف در تشخیص توهین آمیز بودن فعل: تشخیص اینکه یک فعل یا قول توهین آمیز است یا خیر، بر اساس «عرف» جامعه صورت می گیرد. عرف، مجموعه عقاید، باورها و آداب و رسومی است که در یک جامعه حاکم است و معیاری برای تشخیص زشت و زیبا، پسندیده و ناپسند به شمار می رود. بنابراین، آنچه در یک فرهنگ یا منطقه خاص توهین تلقی می شود، ممکن است در مکانی دیگر عادی باشد. این معیار انعطاف پذیری، به قاضی امکان می دهد تا با در نظر گرفتن شرایط زمانی و مکانی، تحصیلات، طبقه اجتماعی، فرهنگ و حتی رابطه طرفین، درباره توهین آمیز بودن فعل قضاوت کند. مثلاً، یک شوخی بین دوستان صمیمی ممکن است توهین تلقی نشود، در حالی که همان عبارت در مواجهه با یک غریبه یا مقام رسمی، توهین آمیز باشد.

لزوم مشخص بودن افراد مورد توهین

یکی از ارکان مهم عنصر مادی، این است که توهین باید به یک «شخص حقیقی معین» باشد. به عبارت دیگر، فردی که مورد توهین قرار گرفته، باید مشخص و قابل شناسایی باشد. توهین های کلی، مبهم و ناظر بر یک جمع نامشخص، معمولاً مصداق این ماده نخواهد بود، مگر آنکه دایره مخاطبان آنقدر محدود باشد که بتوان مصداق خارجی آن را تعیین کرد. برای مثال، فحاشی به همه مردها یا همه مردم یک شهر به سختی می تواند جرم توهین به شخص معین تلقی شود، اما اگر توهین به اعضای یک خانواده خاص باشد، در صورتی که آن خانواده مشخص باشند، می تواند مشمول این ماده قرار گیرد.

در خصوص «اشخاص حقوقی» (مانند شرکت ها، سازمان ها، نهادها و…)، نظرات حقوقی متفاوتی وجود دارد. از نظر غالب حقوقدانان، واژه «افراد» در ماده ۶۰۸، ظاهر در «اشخاص حقیقی» است و لذا توهین به اشخاص حقوقی از شمول این ماده خارج است. با این حال، برخی دیگر از حقوقدانان با استناد به ماده ۵۸۸ قانون تجارت که امکان ارتکاب جرم توسط مدیران اشخاص حقوقی را پیش بینی کرده و به طور کلی به حمایت از اعتبار اشخاص حقوقی اشاره دارد، معتقدند که توهین به اشخاص حقوقی نیز می تواند جرم تلقی شود. البته در این خصوص، اگر توهین به شخص حقوقی از طریق توهین به مدیران یا کارکنان آن به عنوان اشخاص حقیقی صورت گیرد، تحت ماده ۶۰۸ قابل پیگیری است. اما صرف توهین به اعتبار یا نام یک شرکت، معمولاً مشمول این ماده قرار نمی گیرد و ممکن است از طریق قوانین دیگر مانند قانون مطبوعات یا قوانین مربوط به افترا و نشر اکاذیب قابل پیگیری باشد.

عنصر معنوی (قصد مجرمانه)

عنصر معنوی یا روانی جرم توهین، به قصد و نیت مرتکب در انجام عمل توهین آمیز اشاره دارد. این عنصر نیز برای تحقق جرم ضروری است.

عمد در ارتکاب عمل

برای تحقق جرم توهین، مرتکب باید «عمد» در ارتکاب فعل توهین آمیز داشته باشد. به این معنا که فرد آگاهانه و با اراده خود، اقدام به فحاشی، استعمال الفاظ رکیک یا انجام رفتار توهین آمیز کند. سهو، خطا، اشتباه یا عدم آگاهی از انجام فعل، می تواند مانع تحقق این عنصر شود. مثلاً، اگر کسی در خواب یا حالت بی هوشی کلمه ای توهین آمیز بر زبان آورد، فاقد عمد بوده و جرم توهین محقق نمی شود.

عدم نیاز به سوء نیت خاص

یکی از ویژگی های مهم جرم توهین، این است که از جمله جرایم مطلق به شمار می رود. این بدان معناست که برای تحقق جرم، نیازی به احراز «سوء نیت خاص» (مانند قصد تحقیر یا اهانت مشخص) نیست. صرف «سوء نیت عام» یا «عمد در ارتکاب فعل» کافی است. یعنی همین که مرتکب بداند عمل او توهین آمیز است و با اراده آن را انجام دهد، جرم محقق می شود و نیازی نیست که او قصد مشخصی برای پایین آوردن آبرو و حیثیت طرف مقابل داشته باشد. نفس عمل توهین آمیز، خود به خود کاشف از قصد مرتکب است. این رویکرد، اثبات جرم را ساده تر می کند، چرا که ورود به نیات درونی افراد همواره دشوار است.

موارد ادعای فقدان سوء نیت

گاهی ممکن است متهم ادعا کند که قصد توهین نداشته و عمل او از روی شوخی، بی توجهی یا بدون اطلاع از توهین آمیز بودن آن بوده است. در چنین مواردی، بار اثبات ادعا بر عهده متهم است. به عنوان مثال، اگر کسی ادعا کند که عبارت توهین آمیز را از روی شوخی بیان کرده، باید بتواند اثبات کند که ماهیت رابطه او با شاکی به گونه ای بوده که چنین شوخی هایی بین آن ها متداول بوده و قصد تحقیر نداشته است. قاضی با در نظر گرفتن تمام قرائن و امارات موجود در پرونده (مانند نوع رابطه، سابقه خصومت، شرایط محیطی و…) در این خصوص قضاوت خواهد کرد. اگر متهم بتواند فقدان سوء نیت خود را اثبات کند، جرم توهین محقق نخواهد شد.

ویژگی ها و تفکیک جرم توهین ساده (موضوع ماده ۶۰۸)

جرم توهین ساده که در ماده ۶۰۸ قانون مجازات اسلامی مورد بحث قرار گرفته، دارای ویژگی های خاصی است که آن را از سایر جرائم متمایز می کند. همچنین، برای درک کامل این جرم، لازم است تفاوت های آن با جرائم مشابه نیز روشن شود.

جرم مطلق بودن

همانطور که پیش تر اشاره شد، جرم توهین از جمله «جرائم مطلق» است. مفهوم «جرم مطلق» در حقوق جزا به جرمی اطلاق می شود که برای تحقق آن، صرف انجام رفتار مجرمانه کافی است و نیازی به وقوع نتیجه خاص یا احراز قصد مشخص (سوء نیت خاص) برای آن نتیجه نیست. در مقابل، «جرائم مقید» جرائمی هستند که برای تحقق آن ها، علاوه بر انجام رفتار مجرمانه، باید یک نتیجه خاص نیز محقق شود و مرتکب نیز قصد رسیدن به آن نتیجه را داشته باشد. در جرم توهین، صرف بیان الفاظ رکیک یا انجام عمل توهین آمیز، جرم را محقق می کند، حتی اگر توهین کننده قصد خاصی برای «تحقیر نهایی» فرد یا «پایین آوردن اعتبار» او در جامعه نداشته باشد. آنچه اهمیت دارد، این است که فعل یا قول ارتکابی، طبق عرف، ذاتاً توهین آمیز باشد و مرتکب نیز به ماهیت توهین آمیز بودن فعل خود آگاه باشد.

جرم قابل گذشت بودن

جرم توهین ساده، یک «جرم قابل گذشت» محسوب می شود. این ویژگی به این معناست که پیگیری و رسیدگی به این جرم منوط به شکایت شاکی خصوصی است و بدون شکایت او، دادسرا یا دادگاه نمی تواند به پرونده ورود کند. علاوه بر این، حتی پس از طرح شکایت و در مراحل مختلف رسیدگی (چه در دادسرا و چه در دادگاه، حتی پس از صدور حکم)، شاکی خصوصی حق دارد از شکایت خود «گذشت» کند. گذشت شاکی، باعث «موقوفی تعقیب» یا «موقوفی اجرای حکم» می شود. به عبارت دیگر، با گذشت شاکی، پرونده مختومه شده و دیگر مراحل قضایی آن ادامه نخواهد یافت. این امر، فرصتی برای حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات و ایجاد صلح و سازش بین طرفین فراهم می آورد. تبصره ۱ ماده ۱۰۰ قانون مجازات اسلامی نیز به صراحت جرایم قابل گذشت را تعریف کرده و حق گذشت شاکی را تبیین می نماید.

برخی از جرائم تنها با شکایت شاکی خصوصی آغاز شده اما با گذشت او تمام نمی شوند (مانند جرائم غیرقابل گذشت که شاکی خصوصی در آن ها نقش دارد). اما در جرم توهین، گذشت شاکی خصوصی حتی پس از قطعیت حکم، موجب توقف اجرای مجازات می شود که این خود از امتیازات مهم این جرم به شمار می رود.

تفاوت با قذف (حد قذف)

برای بسیاری از افراد، مرز بین «توهین» و «قذف» مبهم است، در حالی که این دو جرم تفاوت های اساسی و ماهوی با یکدیگر دارند. قذف، به معنای نسبت دادن زنا یا لواط به دیگری است که این نسبت باید صریح و به گونه ای باشد که هیچ شک و شبهه ای در آن نباشد. مجازات قذف، «حد» است، به این معنا که نوع و میزان آن (۸۰ ضربه شلاق) در شرع مقدس تعیین شده و قاضی اختیاری در تغییر آن ندارد. همچنین، شرایط اثبات قذف بسیار سخت گیرانه است و تنها با اقرار چهار باره قاذف یا شهادت دو شاهد عادل مرد ثابت می شود. در مقابل، توهین شامل هرگونه فحاشی و استعمال الفاظ رکیک (غیر از نسبت زنا یا لواط) یا رفتارهای توهین آمیز است و مجازات آن «تعزیر» (جزای نقدی درجه شش) است. اثبات آن نیز با شهادت شهود، اقرار متهم، مستندات مکتوب یا دیجیتالی و سایر دلایل قابل قبول در قانون، امکان پذیر است. مهم ترین تفاوت ها در جدول زیر آورده شده است:

ویژگی	توهین (ماده ۶۰۸)	قذف (حد قذف)
نوع عمل	فحاشی، الفاظ رکیک، حرکات توهین آمیز (غیر از نسبت زنا/لواط)	نسبت دادن زنا یا لواط به دیگری
مجازات	جزای نقدی درجه شش (تعزیر)	۸۰ ضربه شلاق (حد)
قابلیت گذشت	قابل گذشت	غیر قابل گذشت (در صورت اثبات حد)
میزان اثبات	نسبتاً ساده تر (شهادت، اقرار، مستندات)	بسیار سخت گیرانه (۴ بار اقرار یا ۲ شاهد عادل مرد)

تفاوت با توهین به مقامات دولتی و عمومی (ماده ۶۰۹ قانون مجازات اسلامی)

ماده ۶۰۹ قانون مجازات اسلامی به جرم توهین به مقامات دولتی و عمومی در حین انجام وظیفه یا به سبب آن می پردازد. تفاوت اصلی این ماده با ماده ۶۰۸ در «شخصیت قربانی جرم» و «مجازات» است. در ماده ۶۰۸، قربانی جرم یک فرد عادی (شخص حقیقی) است، در حالی که در ماده ۶۰۹، قربانی یک مقام دولتی یا عمومی است که توهین به او در ارتباط با وظایف شغلی اش صورت می گیرد. مجازات توهین به مقامات نیز شدیدتر است (سه تا شش ماه حبس یا تا ۷۴ ضربه شلاق یا پنجاه هزار تا یک میلیون ریال جزای نقدی) و نکته مهم تر اینکه، این جرم برخلاف ماده ۶۰۸، غیر قابل گذشت است. یعنی با گذشت مقام شاکی، پیگیری قضایی متوقف نمی شود، بلکه پرونده مسیر خود را تا صدور حکم ادامه خواهد داد. این تفاوت ها نشان دهنده اهمیت حفظ اقتدار و حیثیت نهادهای دولتی و عمومی در جامعه است.

مجازات جرم توهین و نحوه رسیدگی

پس از بررسی عناصر تشکیل دهنده و ویژگی های جرم توهین، نوبت به شناخت مجازات و رویه های عملی رسیدگی به این جرم می رسد. درک این مراحل، برای شاکی و متهم به یک اندازه حائز اهمیت است.

جزای نقدی درجه شش

بر اساس ماده ۶۰۸ اصلاحی، مجازات جرم توهین ساده، «جزای نقدی درجه شش» است. برای اطلاع از مبلغ دقیق این جزا، باید به ماده ۱۹ قانون مجازات اسلامی مراجعه کرد که در آن، درجات مختلف مجازات های تعزیری و میزان جزای نقدی متناظر با هر درجه تعیین شده است. طبق این ماده، جزای نقدی درجه شش، مبلغی معادل شصت میلیون (۶۰,۰۰۰,۰۰۰) ریال تا دویست و چهل میلیون (۲۴۰,۰۰۰,۰۰۰) ریال است. تعیین دقیق میزان جزا در این بازه، به نظر قاضی پرونده و با در نظر گرفتن عواملی چون اوضاع و احوال خاص حاکم بر جرم، میزان تأثیر توهین بر شاکی، وضعیت مالی مرتکب و سوابق او بستگی دارد. این مجازات نقدی، به حساب دولت واریز می شود و برخلاف تصور برخی، به شاکی خصوصی تعلق نمی گیرد. شاکی خصوصی می تواند در کنار شکایت کیفری توهین، برای مطالبه ضرر و زیان مادی و معنوی ناشی از توهین، در دادگاه حقوقی طرح دعوا کند.

نحوه طرح شکایت

از آنجا که جرم توهین، قابل گذشت است، پیگیری آن مستلزم طرح شکایت از سوی شاکی خصوصی است. مراحل طرح شکایت به شرح زیر است:

1. تهیه شکوائیه: شاکی باید شکوائیه ای تنظیم کند که در آن مشخصات خود و متهم (در صورت اطلاع)، شرح ماجرا، زمان و مکان وقوع توهین، نوع توهین (لفظی، رفتاری) و دلایل و مدارک موجود به دقت ذکر شود.
2. مدارک لازم برای شکایت: ارائه مدارک و مستندات قوی، نقش مهمی در اثبات جرم دارد. این مدارک می تواند شامل موارد زیر باشد:
   • شهادت شهود: حضور و شهادت افرادی که صحنه توهین را مشاهده کرده اند.
   • مستندات مکتوب: پیامک ها، نامه ها، دست نوشته ها و هرگونه سند مکتوبی که حاوی الفاظ توهین آمیز باشد.
   • فایل صوتی/تصویری: ضبط مکالمات تلفنی (با رعایت موازین قانونی)، فیلم یا عکس که نشان دهنده توهین رفتاری باشد.
   • پرینت چت های فضای مجازی: در صورت توهین در شبکه های اجتماعی یا پیام رسان ها، اسکرین شات یا پرینت چت ها می تواند به عنوان دلیل ارائه شود.
   • گواهی پزشکی قانونی: در صورتی که توهین با رفتاری همراه بوده که منجر به آسیب جسمی شده باشد (اگرچه خود آسیب جسمی، جرمی جداگانه است).
3. مرجع صالح برای طرح شکایت: شکایت توهین باید به دادسرای عمومی و انقلاب محلی که جرم در آنجا واقع شده است، ارائه شود. شاکی می تواند از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی اقدام به ثبت شکوائیه خود کند.

مراحل رسیدگی به پرونده توهین

پس از طرح شکایت، پرونده مراحل زیر را طی می کند:

1. مراحل تحقیق در دادسرا:
   • ارجاع به بازپرسی/دادیاری: پس از ثبت شکایت، پرونده به یکی از شعب بازپرسی یا دادیاری ارجاع می شود.
   • تحقیقات مقدماتی: بازپرس یا دادیار، تحقیقات لازم را انجام می دهد. این شامل احضار شاکی برای ارائه توضیحات تکمیلی، احضار متهم برای دفاع و اخذ اظهارات او، و بررسی مدارک و مستندات ارائه شده است. در این مرحله، شهود نیز احضار و از آن ها تحقیق می شود.
   • قرار نهایی: در صورت احراز وقوع جرم و کافی بودن دلایل، بازپرس قرار «جلب به دادرسی» صادر می کند و پرونده برای صدور «کیفرخواست» به دادستان ارسال می شود. اگر دلایل کافی نباشد یا جرم محقق نشود، قرار «منع تعقیب» یا «موقوفی تعقیب» صادر خواهد شد (مانند موارد گذشت شاکی).
2. دادگاه:
   • صدور کیفرخواست: در صورت جلب به دادرسی، دادستان کیفرخواست صادر کرده و پرونده را به دادگاه صالح (عموماً دادگاه کیفری ۲) ارسال می کند.
   • جلسه رسیدگی: دادگاه وقت رسیدگی تعیین می کند و طرفین را برای حضور در جلسه دعوت می کند. در جلسه دادگاه، طرفین فرصت دارند تا دفاعیات و توضیحات خود را ارائه دهند.
   • صدور حکم: پس از استماع اظهارات و بررسی مدارک، قاضی رأی مقتضی را صادر می کند. این رأی می تواند «حکم برائت» (در صورت عدم اثبات جرم) یا «حکم محکومیت» (تعیین جزای نقدی) باشد.
3. تجدیدنظر: رأی صادره توسط دادگاه بدوی (کیفری ۲)، ظرف مهلت مقرر (معمولاً ۲۰ روز برای افراد مقیم ایران)، قابل تجدیدنظرخواهی در دادگاه تجدیدنظر استان است. پس از انقضای مهلت تجدیدنظرخواهی یا رسیدگی در مرحله تجدیدنظر، حکم قطعی و لازم الاجرا خواهد شد.

دفاعیات رایج متهم

متهم در پرونده توهین، می تواند با ارائه دفاعیات مستدل، از خود در برابر اتهام دفاع کند. برخی از دفاعیات رایج عبارتند از:

• عدم احراز توهین آمیز بودن فعل: متهم می تواند استدلال کند که فعل یا قول او عرفاً توهین آمیز نبوده است. در این حالت، قاضی با در نظر گرفتن شرایط و عرف جامعه قضاوت خواهد کرد.
• عدم قصد توهین: متهم می تواند ادعا کند که اگرچه فعل او ممکن است توهین آمیز به نظر برسد، اما او قصد توهین نداشته و عمل او مثلاً از روی شوخی، سوءتفاهم یا بدون اطلاع از حساسیت مخاطب بوده است. بار اثبات این ادعا بر عهده متهم است.
• توهین متقابل: در برخی موارد، توهین در پاسخ به توهین دیگری صورت می گیرد. متهم می تواند ادعا کند که عمل او صرفاً دفاعی در برابر توهین اولیه شاکی بوده است. البته این موضوع می تواند در تخفیف مجازات مؤثر باشد نه لزوماً برائت کامل.
• توهین در حالت مستی یا جنون: اگر فرد در زمان ارتکاب توهین، به دلیل مستی، جنون یا اختلالات روانی شدید، فاقد قوه تمییز یا اراده بوده باشد، می تواند مورد توجه قاضی قرار گیرد. البته اثبات این شرایط و ارتباط آن با فقدان مسئولیت کیفری، نیازمند ارائه مستندات پزشکی و نظریه پزشکی قانونی است.

ابعاد خاص و رویه های قضایی مرتبط

جرم توهین، مانند بسیاری از جرائم، در بسترها و شرایط مختلفی می تواند نمود پیدا کند. با پیشرفت تکنولوژی و گسترش فضای مجازی، ابعاد جدیدی به این جرم اضافه شده است. همچنین، رویه های قضایی و قوانین تفسیری، به شفاف سازی ابهامات این ماده کمک شایانی کرده اند.

توهین در فضای مجازی

با ظهور اینترنت و شبکه های اجتماعی، بخش قابل توجهی از ارتباطات انسانی به فضای مجازی منتقل شده است. این محیط جدید، بستری برای بروز انواع جرائم، از جمله توهین نیز فراهم آورده است. ماده ۶۰۸ قانون مجازات اسلامی، به صورت کامل شامل توهین های صورت گرفته در فضای مجازی می شود. این بدان معناست که فحاشی، استعمال الفاظ رکیک، یا رفتارهای توهین آمیز که از طریق شبکه های اجتماعی (اینستاگرام، تلگرام، واتساپ، ایکس و…)، وب سایت ها، وبلاگ ها، ایمیل یا هر ابزار ارتباطی دیجیتال دیگر انجام شود، مشمول این ماده بوده و قابل پیگیری کیفری است.

چالش اصلی در توهین های فضای مجازی، «اثبات» و «شناسایی مرتکب» است. در بسیاری از موارد، مرتکبین با استفاده از نام های مستعار، پروفایل های جعلی یا سرورهای خارجی، سعی در پنهان ماندن دارند. با این حال، پلیس فتا و کارشناسان متخصص قادرند با استفاده از روش های فنی و همکاری با شرکت های ارائه دهنده خدمات اینترنتی (ISP) و پلتفرم های مجازی، هویت واقعی مرتکب را شناسایی کنند. مدارک لازم برای شکایت در فضای مجازی شامل اسکرین شات های واضح از محتوای توهین آمیز، لینک پروفایل یا صفحه مربوطه، و مشخصات زمانی و مکانی (تاریخ و ساعت) وقوع توهین است. این مستندات باید به گونه ای جمع آوری شوند که امکان جعل یا تغییر در آن ها به حداقل برسد.

رویه قضایی و آرای وحدت رویه

آرای وحدت رویه دیوان عالی کشور و نظریات مشورتی اداره حقوقی قوه قضائیه، نقش مهمی در تبیین و شفاف سازی ابهامات قانونی و ایجاد رویه ای یکنواخت در رسیدگی به پرونده ها دارند. در خصوص ماده ۶۰۸ نیز، این آراء و نظریات به کمک قضات می آیند تا در موارد مختلف و خاص، تصمیم گیری صحیحی صورت گیرد. برای مثال، در موضوع تشخیص «عرفی بودن» توهین یا تمایز دقیق بین توهین و سایر جرائم (مانند افترا)، رویه قضایی می تواند راهگشا باشد. اگرچه در حال حاضر آراء وحدت رویه اختصاصی و کاملی در تمامی جزئیات مربوط به ماده ۶۰۸ وجود ندارد که نیاز به ارجاع مستقیم باشد، اما اصول کلی حاکم بر آرای وحدت رویه در جرایم مشابه و تفسیر عبارات حقوقی، در تفسیر این ماده نیز کاربرد دارد.

یکی از نکات مهمی که در رویه قضایی مورد تأکید است، لزوم «قصد توهین» و «معین بودن فرد» است. دادگاه ها معمولاً در مواردی که توهین به صورت کلی و بدون مخاطب مشخص باشد، یا قصد تحقیر و اهانت از سوی مرتکب احراز نشود، حکم برائت صادر می کنند. این تأکیدات، در راستای حفظ حقوق شهروندی و جلوگیری از سوءاستفاده از قانون است.

مرور ماده واحده قانون استفساریه (اهانت، توهین یا هتک حرمت)

یکی از مهم ترین اسناد حقوقی که به تفسیر ماده ۶۰۸ و مواد مشابه کمک کرده است، «ماده واحده قانون استفساریه نسبت به کلمه اهانت، توهین و یا هتک حرمت مندرج در مقررات جزایی مصوب سال ۱۳۷۹» است. این قانون استفساریه به منظور رفع ابهام از شمول یا عدم شمول حرکات و اشارات بر مفهوم توهین، تصویب شد.

متن ماده واحده به شرح زیر است:

«ماده واحده – مقصود از کلمات: اهانت، توهین و یا هتک حرمت مندرج در مقررات جزایی مواد (۵۱۳)، (۵۱۴)، (۶۰۸)، (۶۰۹) قانون مجازات اسلامی و بندهای (۷) و (۸) ماده (۶) و مواد (۲۶) و (۲۷) قانون مطبوعات، اعم از فحاشی و استعمال الفاظ رکیک و حرکات و اشارات و سایر اعمالی است که با لحاظ عرفیات جامعه و با در نظر گرفتن شخصیت حقیقی یا حقوقی مخاطب، موجب تخفیف و تحقیر وی گردد.»

توضیح کامل این قانون و تأثیر آن بر تفسیر ماده ۶۰۸ به ویژه در مورد توهین رفتاری به این شرح است:

پیش از این قانون استفساریه، برخی از حقوقدانان و قضات در مورد اینکه آیا حرکات و اشارات نیز می توانند مصداق توهین قرار گیرند یا خیر، تردید داشتند و صرفاً الفاظ را مشمول ماده می دانستند. با تصویب این ماده واحده، صراحتاً «حرکات و اشارات و سایر اعمال» نیز در شمول تعریف توهین قرار گرفتند. این امر، دامنه عنصر مادی جرم توهین را به طور چشمگیری گسترش داد و هرگونه رفتار غیرکلامی را که عرفاً موجب تخفیف و تحقیر شخص شود، مشمول ماده ۶۰۸ و سایر مواد مربوط به توهین دانست. این قانون، یک گام مهم در جهت جامعیت بخشی به حمایت قانونی از کرامت انسانی و مقابله با اشکال مختلف هتک حرمت در جامعه محسوب می شود و قضات را در رسیدگی به پرونده های توهین رفتاری، قدرتمندتر ساخته است.

سوالات متداول

آیا توهین های شوخی آمیز هم جرم محسوب می شوند؟

تشخیص توهین آمیز بودن یک عمل یا قول، تابع عرف است. در صورتی که توهین از روی شوخی باشد، متهم باید بتواند اثبات کند که قصد توهین و تحقیر نداشته و این نوع شوخی در روابط طرفین متعارف بوده است. قاضی با در نظر گرفتن رابطه طرفین، زمینه شوخی و عرف حاکم، در مورد احراز یا عدم احراز قصد مجرمانه تصمیم گیری خواهد کرد. بنابراین، اگرچه اصل بر عمد است، اما ادعای شوخی بودن می تواند به عنوان دفاع مطرح شود.

مجازات جزای نقدی درجه شش دقیقاً چقدر است؟

طبق ماده ۱۹ قانون مجازات اسلامی، جزای نقدی درجه شش مبلغی بین شصت میلیون (۶۰,۰۰۰,۰۰۰) ریال تا دویست و چهل میلیون (۲۴۰,۰۰۰,۰۰۰) ریال است. میزان دقیق آن با توجه به اوضاع و احوال خاص پرونده، شخصیت مرتکب و میزان تأثیر توهین، توسط قاضی تعیین می شود.

برای شکایت از توهین در اینستاگرام یا واتساپ چه باید کرد؟

برای شکایت از توهین در فضای مجازی، ابتدا باید از محتوای توهین آمیز (پیام ها، تصاویر، فیلم ها) اسکرین شات یا پرینت تهیه کرده و لینک پروفایل یا صفحه مربوطه را نیز ثبت نمایید. سپس با در دست داشتن این مستندات و شکوائیه، به یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه کرده و شکایت خود را به دادسرای عمومی و انقلاب محل وقوع جرم یا محل سکونت متهم ارائه دهید. پلیس فتا نیز در مراحل تحقیقات مقدماتی، جهت شناسایی مرتکب و جمع آوری ادله، وارد عمل خواهد شد.

آیا رضایت شاکی پس از صدور حکم تأثیری دارد؟

بله، از آنجا که جرم توهین (موضوع ماده ۶۰۸) یک جرم قابل گذشت است، رضایت و گذشت شاکی خصوصی حتی پس از صدور حکم قطعی و در مرحله اجرای احکام نیز باعث توقف اجرای مجازات می شود و پرونده مختومه خواهد شد.

اگر کسی به چندین نفر توهین کند، هر کدام شاکی می شوند؟

بله، در صورتی که توهین به طور همزمان یا متوالی به چندین شخص حقیقی مشخص و معین صورت گرفته باشد، هر یک از این اشخاص به عنوان شاکی خصوصی می توانند به طور جداگانه طرح شکایت کرده و پیگیر حقوق خود باشند.

توهین به مرده یا مفقودالاثر چه حکمی دارد؟

ماده ۶۰۸ قانون مجازات اسلامی به «توهین به افراد» اشاره دارد که منظور از آن افراد زنده و حاضر هستند. بنابراین، توهین به مرده یا مفقودالاثر از شمول این ماده خارج است، زیرا شخص مورد توهین باید یک شخص حقیقی معین و در قید حیات باشد تا حیثیت و کرامت او تضییع شود. البته خانواده متوفی ممکن است از طریق دعاوی دیگر مانند هتک حرمت اموات یا در صورتی که توهین به نوعی به خود آن ها نیز بازگردد، امکان پیگیری داشته باشند.

نتیجه گیری

ماده ۶۰۸ قانون مجازات اسلامی به عنوان یکی از ستون های اصلی حمایت از کرامت و حیثیت افراد در جامعه، نقش بسیار مهمی در برقراری نظم و عدالت ایفا می کند. این ماده با جرم انگاری توهین ساده، شامل فحاشی، استعمال الفاظ رکیک و همچنین حرکات و اشارات توهین آمیز (بر اساس قانون استفساریه)، پیام روشنی برای متخلفان دارد که هتک حرمت افراد، پیامدهای حقوقی در پی خواهد داشت. تحلیل جامع عناصر قانونی، مادی و معنوی این جرم نشان می دهد که برای تحقق توهین، وجود قصد عام در ارتکاب عمل توهین آمیز و مشخص بودن فرد مورد توهین ضروری است، اما نیازی به قصد خاص تحقیر نیست.

تغییرات اخیر در مجازات این جرم از حبس و شلاق به جزای نقدی درجه شش، نشان دهنده رویکرد جدید قانونگذار در حبس زدایی و متناسب سازی مجازات ها است. همچنین، قابل گذشت بودن این جرم، فرصتی برای سازش و حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات فراهم می آورد. با گسترش فضای مجازی، دامنه شمول این ماده به توهین های آنلاین نیز گسترش یافته است که چالش های جدیدی در زمینه اثبات و شناسایی مرتکب ایجاد می کند.

در نهایت، پیچیدگی های حقوقی و ظرایف موجود در تفسیر و اجرای ماده ۶۰۸، ایجاب می کند که در صورت مواجهه با چنین پرونده هایی، چه به عنوان شاکی و چه به عنوان متهم، حتماً از مشاوره وکلای متخصص در امور کیفری بهره مند شوید. این اقدام نه تنها به حفظ حقوق شما کمک می کند، بلکه فرآیند دادرسی را نیز با دقت و سرعت بیشتری به پیش خواهد برد.